استقرار شش عامل بیولوژیک و چهار عامل میکروبی در 300 هزار هکتار مزارع کشاورزی نتیجه حدود یک قرن تلاش مسئولان و متخصصان کنترل بیولوژیک کشور است. اما برای استفاده از پتانسیل واقعی عوامل بیولوژیک تجاری شده، امروز نیاز به دانش و تکنولوژی روز دنیا داریم.   رئیس بخش کنترل بیولوژیک مؤسسه تحقیقات گیاه‌پزشکی ایران امروز در گفتگویی اختصاصی با خبرنگار خبرگزاری کشاورزی ایران (ایانا) با اعلام این خبر گفت: تنها حدود 30 درصد از هزاران عوامل بیولوژیک وارد یا رهاسازی شده در کشورهای آمریکا و استرالیا که سابقه بیش از یک قرن و نیم کنترل بیولوژیک درجهان دارند، کارایی لازم را داشته است و این نشان می‌دهد که استقرار یک عامل کنترل بیولوژیک بسیار کار پیچیده و زمان‌بر است. جلال شیرازی با بیان اینکه بیش از 100 پروژه شناسایی و به‌کارگیری دشمنان طبیعی در مؤسسه تحقیقات گیاه‌پزشکی با کمک سایر مراکز استانی انجام شده است، افزود: برای معرفی یک گونه حشره به‌عنوان عامل بیولوژیک آزمایش‌های متعددی اعم از اکولوژیکی، رفتارشناسی، آزمون مخاطرات و... لازم است. وی خاطرنشان کرد: کنترل آفات و بیماری‌ها به روش بیولوژیک در کوتاه‌مدت (یک یا دو سال) به نتیجه نمی‌رسد، اما درمانی موقتی نیست و در صورت موفقیت بسیار پایدار است.   طراحی پروژه‌های بیولوژیک بر اساس محصول رئیس بخش کنترل بیولوژیک مؤسسه تحقیقات گیاه‌پزشکی ادامه داد: برای موفقیت در کنترل بیولوژیک باید پروژه‌های محصول محور همراه با مشارکت بخش خصوصی و خود کشاورز طراحی شوند. شیرازی با اشاره به اینکه محصولات کشاورزی چون گندم، مرکبات، چای و... فقط یک آفت خاص ندارد، تصریح کرد: باید به‌صورت مجموعه‌ای (پکیج) به آفات و بیمارها و حتی علف‌های هرز محصول نگاه شود و در نهایت تجویز عامل کنترل بیولوژیک صورت گیرد. وی با بیان اینکه از میان ده‌ها محصول کشاورزی در ایران، 30 محصول جزو اولویت‌های وزارت جهاد کشاورزی است، یادآور شد: به‌عنوان مثال در مورد محصول نیشکر خوزستان که آفت کلیدی آن کرم ساقه‌خوار است، حدود چند دهه است که توسط زنبور پارازیتوئید تخم "تلنموس" کنترل می‌شود، اما همچنان برای علف‌های هرز آن از علف‌کش‌ها استفاده می‌شود. شیرازی تأکید کرد: به‌نظر می‌رسد باید همکاری و هماهنگی بیشتری بین بخش‌های مختلف صورت گیرد تا پکیچ مناسبی برای محصولات دارای اولویت تهیه شود.   پتانسل کنترل 100 درصدی آفات گلخانه با عوامل بیولوژیک وی با انتقاد از واردات عوامل کنترل بیولوژیک به کشور اظهار داشت: به‌عنوان یک کارشناس جزء، معتقدم با عوامل بیولوژیک داخلی می‌توان آفات کلیدی خیار، گوجه‌فرنگی و توت‌فرنگی گلخانه‌ای را کنترل کرد. شیرازی همچنین گفت: در ایران فون غنی از حشرات مفید وجود دارد که با به‌کارگیری آنها دغدغه و مخاطرات رهاسازی گونه‌های غیربومی را نخواهیم داشت.   سیاست‌‌گذاری کشاورزی ایران بر اساس IPM و تضمین سلامت محصولات رئیس بخش تحقیقات کنترل بیولوژیک مؤسسه تحقیقات گیاه‌پزشکی با بیان اینکه سعی بر این است که سیاست‌های کشاورزی کشور بر اساس سلامت غذا تدوین شود، افزود: همیشه اولویت اصلی مدیران کشاورزی دغدغه تأمین غذای کافی و خودکفایی است و در این صورت کاربرد نهاده‌های شیمیایی توجیه دارد و سایر روش‌ها در درجات بعدی قرار می‌گیرند. وی خاطرنشان کرد: اگر بخواهیم مثلاً آفات و مسائل گیاه‌پزشکی 10 درصد از محصولات کشاورزی را با روش بیولوژیک حل کنیم، باید برای آن پروژه زمان‌مند تعریف شود که در این صورت تحول مؤثری در حوزه بیولوژیک اتفاق می‌افتد. شیرازی با اشاره به تحولات کشاورزی در کشورهای اندونزی و مالزی و پیشرفت چشمگیر در زمینه کاهش مصرف سموم شیمیایی و تولید محصولات ارگانیک ادامه داد: این کشورها از سال 1986 سیاست IPM را برای کشاورزی خود انتخاب کردند. این تصمیم گام مؤثری در ارتقای سلامت محصولات کشاورزی و بهبود محیط زیست و دانش‌بنیان کردن کشاورزی این کشورها داشته است. وی که خود از نزدیک از این کشورها بازدید کرده، موفقیت نسبی آنها را مشارکت کشاورزان در تمام جنبه‌های تولید از بذر تا بازار دانست. شیرازی تصریح کرد: در اندونزی هر روستا دارای تشکل منسجم کشاورزان است و با توجه به سیاست‌های کلی کشاورزی نسبت به انتخاب نوع محصول و نحوه کاشت، داشت و برداشت اقدام کرده و به حدی پیشرفت کرده‌اند که نهاده‌های مهمی مثل تریکودرما و برخی دیگر از نهاده‌های گیاه‌پزشکی را خودشان تولید می‌کنند. کشاورزان به‌راحتی به کلینیک‌های گیاه‌پزشکی در روستای خود دسترسی دارند و مسائل خود را حل می‌کنند. در پایان فصل هم آزمایشگاه مربوط پس از تأیید محصول گواهی ارگانیک صادر می‌کند. با چنین شیوه‌ای بازار منطقه‌ای خاصی برای محصولات کشاورزی این کشورها ایجاد شده است. این همان ارزش افزوده بر محصولات کشاورزی است که ما به آن کمتر توجه می‌کنیم.   پیگیری طرح‌ کاهش و مصرف بهینه کود و سم رئیس بخش تحقیقات کنترل بیولوژیک مؤسسه تحقیقات گیاه‌پزشکی با اشاره به وجود زیرساخت‌ها در بخش کشاورزی بر سیاست‌گذاری تولید محصول گواهی‌شده، یادآور شد: در سال 1373 شورای عالی سیاست‌گذاری کاهش مصرف سم به ریاست وزیر کشاورزی وقت تشکیل شد و دارای کمیته‌های مستقل در زمینه تحقیقات، ترویج و آموزش و اجرا بود. ایجاد کلینک‌های گیاه‌پزشکی و مراکز تولید عوامل کنترل بیولوژیک به‌صورت خصوصی یکی از دستاوردهای مهم این شورا بود. متأسفانه از آغاز سال 1384 این شورا عملاً رها شد و فاصله زیادی بین تحقیقات و بخش اجرا و حتی بخش خصوصی مرتبط به وجود آمد. حتی بندهای قانونی مثل بند (ب) ماده 61 که در برنامه چهارم برای توسعه کنترل بیولوژیک گنجانده شده بود و حدود یک سال بیش از 20 کارشناس طی جلسات متعدد، آیین‌نامه آن را تهیه کرده بودند نیز بی‌اثر ماند. این بند در برنامه پنجم به بندی در ذیل ماده 143 تبدیل شده است. اینها دستاوردهای تأثیرگذاری کارشناسان وزارت کشاورزی در تبیین جایگاه قانونی کنترل بیولوژیک بوده است که باید آن را مغتنم شمرد و از فرصت‌های پیش‌آمده استفاده کرد. وی با اشاره به جلسات مشترک این مؤسسه با سازمان حفظ نباتات در زمینه طرح سلامت محصولات کشاورزی، تأکید کرد: بخشی از این طرح با وزارت بهداشت مشترک است و قرار است محصولات تازه‌خوری و گلخانه‌ای تحت پوشش کنترل بیولوژیک قرار بگیرند. شیرازی با اشاره به تصویب برنامه راهبردی ارگانیک کشور در سال 1390 اظهار داشت: دفتر پژوهش‌های محیط زیست سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی هم در حال تنظیم برنامه تحقیقات ارگانیک است که امیدواریم این برنامه‌ها باعث حرکت به سمت سیاست‌گذاری کلان تضمین سلامت محصولات کشاورزی شود.   تخصیص اعتبارات مناسب وی با انتقاد از اختصاص اعتبارات کلان برنامه سلامت غذا به فقط یک وزارتخانه گفت: اگر قرار است وزارت جهاد کشاورزی برنامه تولید محصول گواهی‌شده را در رأس کارهای خود داشته باشد، باید بودجه آن را نیز در اختیار داشته باشد. شیرازی به بودجه حاصل از حذف یارانه سم در سال 85 اشاره کرد و افزود: بخشی از این بودجه سالانه صرف خرید ابزارهای غیرشیمیایی و عوامل کنترل بیولوژیک (حدود 10 میلیارد تومان) می‌شود. البته طبق منویات برنامه اولیه، قرار بود به تدریج بخش خصوصی تمام هزینه کنترل بیولوژیک را از کشاورز دریافت کند که هنوز محقق نشده است. اگر بخشی از این اعتبارات نیز صرف تحقیق و توسعه کنترل بیولوژیک کشور شود، شاهد تحولات خوبی خواهیم بود.   عدم کارایی واقعی عوامل بیولوژیک، در نبود دانش و فناوری روز رئیس بخش تحقیقات کنترل بیولوژیک مؤسسه تحقیقات گیاه‌پزشکی با اشاره به اینکه نبود دانش و فناوری‌های لازم در زمینه فرمولاسیون عوامل میکروبی و روش‌های نوین بسته‌بندی عوامل کنترل بیولوژیک، باعث شده پتانسیل واقعی عوامل بیولوژیک مشخص نشود، خاطرنشان کرد: هنوز نتوانسته‌ایم در بستری مناسب، عملکرد واقعی این چند عاملی که به تولید انبوه رسیده‌اند را به مسئولان و کشاورزان نشان دهیم. وی با اشاره به پیشرفت‌های سایر کشورها در زمینه بسته‌بندی عوامل بیولوژیک، ادامه داد: حشرات پارازیتوئید و شکارگرها در داخل بسته‌بندی‌های متنوعی ازجمله کپسول به کشاورزان عرضه می‌شوند. حتی اخیراً با دستگاه‌های مخصوصی پارازیتوئیدها را روی محصول اسپری می‌کنند و این در واقع یعنی استفاده آسان با کارایی بالای عوامل بیولوژیک برای کشاورز. شیرازی تصریح کرد: در حال حاضر عوامل ماکرو به‌صورت کارت (تریکوکارت) یا در ظروف پلاستیکی (زنبور براکن) یا حشره همراه با بخشی از گیاه (زنبور پراسپالتلا) به کشاورزان عرضه می‌شود. استفاده از فناوری روز در این زمینه کمک می‌کند تا به توسعه لازم برسیم. در حال حاضر تعدادی پروژه در بخش تحقیقات کنترل بیولوژیک روی این موضوع تمرکز دارد.   عوامل کنترل بیولوژیک؛ بدون نظارت کنترل کیفی رئیس بخش تحقیقات کنترل بیولوژیک مؤسسه تحقیقات گیاه‌پزشکی یادآور شد: یکی از معظلات اصلی در روش تولید انبوه و رهاسازی، نظارت بر کنترل کیفی عوامل کنترل بیولوژیک است. وی تأکید کرد: در اوایل اجرای برنامه کنترل بیولوژیک در کشور با تکیه بر رهاسازی عوامل مفید، من خود شاهد صف‌های طولانی کشاورزان مناطق گرگان و مغان برای دریافت عوامل کنترل بیولوژیک بودم و استقبال و اشتیاق آنها را برای استفاده از این عوامل دیدم. متأسفانه به‌نظر می‌رسد به‌دلیل کاهش کیفیت حشرات مفید، طی دهه گذشته اعتماد کشاورزان به این محصولات نیز کاهش یافته است. شیرازی در همین راستا اعلام کرد که با همکاری سازمان حفظ نباتات در حال اجرای پروژه شناسایی، غربالگری و انتخاب سوش مادری (جمعیت‌های مؤسس اولیه) هر منطقه برای افزایش کیفیت عوامل و پرورش انبوه دشمنان طبیعی سازگار با شرایط آب و هوایی هر منطقه با همکاری بخش اجرا و خصوصی هستیم. علاوه بر این، برنامه‌هایی برای احیای کنترل بیولوژیک کلاسیک و شیوه حفظ حمایت از دشمنان طبیعی در دست تدوین است.   واگذاری دانش فنی تولید عوامل کنترل بیولوژیک به بخش خصوصی وی با اشاره به اینکه سه عامل ماکرو و دو عامل میکروبی جدید مراحل نهایی تحقیقات خود را انجام داده‌اند و آماده عرضه به بازار هستند، اظهار داشت: آمادگی عقد قرارداد با شرکت‌های خصوصی برای تجاری‌سازی این محصولات هستیم. شیرازی به بازدید اخیر دکتر صالحی مسئول هماهنگی پروژه کلان معاونت فناوری ریاست جمهوری، از این بخش اشاره کرد و گفت: قرار شد سه عامل ماکرو به نام زنبور "انکارسیا"، سن "نزیدیوکوریس" و مگس "سینوزیا" که در کنترل آفات گلخانه شامل سفیدبالک، مینوز گوجه‌فرنگی و مینوز برگ سبزی و صیفی کارایی خوبی دارند، با مساعدت این معاونت به تولید انبوه برسد؛ لذا این مؤسسه آمادگی دارد پس از حصول کامل دانش فنی مربوط، آنها را در قالب قراردادهای متعارف در اختیار بخش خصوصی قرار دهد.   اعتبارات و نیروی متخصص، پاشنه آشیل تحقیقات عضو هیأت علمی مؤسسه گیاه‌پزشکی با اشاره به سهم نیم درصدی تحقیقات از درآمد ناخالص کشور، افزود: اعتبارات تحقیقاتی اختصاص داده شده به این مؤسسه بسیار کم است. وی خاطرنشان کرد: برای تولید دانش فنی و معرفی گونه‌های جدید، تنوع بخشیدن به عوامل کنترل بیولوژیک، نیاز به اعتبارات کافی و همچنین نیروی انسانی متخصص در سطح کارشناسی ارشد و دکتری داریم. شیرازی ادامه داد: در بخش ما، شش آزمایشگاه وجود دارد که تنها نیمی از آنها فعال هستند و این تنها به‌دلیل عدم بودجه و نیروی متخصص است. وی تصریح کرد: در سال جاری حدود 35 حشره‌شناس و 40 بیماری‌شناس برای استخدام به مؤسسه مراجعه کردند که به‌دلیل محدودیت‌های اعتباری تنها 10 نفر جذب خواهند شد. بنابراین توجه به این دو مقوله در توسعه کنترل بیولوژیک و کشاورزی دانش‌بنیان در کشور که شعار امروز سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج نیز هست، از ضروریات است.   پایان‌نامه برای پایان‌نامه شیرازی در پاسخ به پرسشی درباره تعدد پایان‌نامه‌های دانشگاهی با موضوع کنترل بیولوژیک و اینکه این پایان‌نامه‌ها نمی‌توانند ضروتاً دانش مورد نیاز کشور را تولید کنند و یا کاربردی باشند، یادآور شد: هدف دانشگاه آموزش دانش و عمدتاً از نوع پایه‌ای است، اما ما در مؤسسه تحقیقات گیاه‌پزشکی به‌دنبال دانش جدید و کاربردی هستیم. گرچه برای رسیدن به هر کاربردی، علوم پایه ضرورت دارند، اما هرچه بتوان با کمترین تعداد پروژه به یک دانش کاربردی برسیم، بسیار ارزشمند است. این تنها با هدف‌گذاری مناسب و درک مشکل و تلاش در حل آن امکان‌پذیر است. اطلاع از وضعیت واقعی آفات کشاورزی و تسلط بر مسائل تولید بسیار حائز اهمیت است. بنابراین در اینجا پروژه‌ها با محوریت حل مشکلات گیاه‌پزشکی کشور طراحی و اجرا می‌شوند. به‌عنوان مثال اخیراً در یک مأموریت در مزارع گوجه‌فرنگی جمعیت بسیار بالایی از یک شکارگر مشاهده شد. بلافاصله به بخش تحقیقات و اجرایی محل گزارش شد و خواسته شد مانع سم‌پاشی مزارع شوند تا این دشمن طبیعی حفظ شود. مزارع مورد بازدید کمترین مشکل آفت مینوز گوجه‌فرنگی را داشتند. علاوه بر این، بنا به تقاضای کارشناسان بخش اجرا قرار شد بخشی از این جمعیت با نظارت بخش تحقیقات کنترل بیولوژیک از مزارع جمع‌آوری و در گلخانه‌های گوجه‌فرنگی برای کنترل بیولوژیک توتا رهاسازی شوند. اینها تفاوت محققان پژوهش محور با اساتید آموزش‌محور است. وی در پایان برای اجرای طرح‌های مشترک در زمینه‌های کاربردی با تمامی مراکز ازجمله دانشگاه‌ها اعلام آمادگی کرد./   گفتگو: زینب هاشمی A-940729-03